विद्याधर गोखले

नाटककार विद्याधर गोखले

(जन्म- १९२४, अमरावती . मृत्यू-१९९६,लखनौ )

                               

     अंगणी पारिजात फुलला, धीर धर भामिनी, कशी केलीस माझी दैना, जय जय रमारमणा श्रीरंग, जय गंगे भागीरथी, ऋतुराज आज वनि आला, मानिनी सोड तुझा अभिमान, धन संपदा न लगे मला ती, भरे मनात सुंदरा.. ही विद्याधर गोखले यांच्या नाटकातील अत्यंत श्रवणीय नाट्यगीते आपण अनेक वर्षे ऐकत आलो आहोत. त्याच प्रमाणे,

विश्वनाट्य सूत्रधार तूच शामसुंदरा ।

चातुरी तुझी अगाध कमलनयन श्रीधरा ॥

सुई-दोरा नसुनी करी, रात्रीच्या घन तिमीरी ।

कशिदा तू काढतोस गगनपटी साजिरा ॥

मधुबिंदू मधुकरांस, मेघबिंदू चातकास ।

ज्यास-त्यास इष्ट तेच पुरविसी रमावरा ॥

कुंचला न तव करांत, तरिही तूच रंगनाथ ।

अमिट रंग अर्पितोस जगत रंगमंदिरा ॥

रंगमंचावर सादर होणारी ही शंकरा रागातली त्यांची ‘नांदी’ अर्थात, हे नाट्यगीत नाटकापूर्वीचे वातावरण तयार करते. यात शंकराची स्तुति आहे. अर्थात नटराज हे शंकराचेच रूप.या स्तुतीत जसा रंगभूमीवर नाटकाचा सुत्रधार असतो तसा विश्वाच्या रंगभूमीचा सुत्रधार भगवंत आहे असे कल्पीले आहे. हे सुंदर वर्णन नाटककार विद्याधर गोखले यांनी केले आहे.

संगीत रंगभूमीच्या कठीण काळात विद्याधर गोखले यांनी आपल्या नव्या नाटकांद्वारे संगीत रंगभूमीचे पुनरुज्जीवन केले. १९६०नंतरच्या कालखंडातली, ‘पंडितराज जगन्नाथ’ (१९६०), सुवर्णतुला(१९६१), ‘मंदारमाला’ (१९६३), ‘मदनाची मंजिरी’ (१९६५), ‘जय जय गौरीशंकर’ (१९६६), ‘मेघमल्हार’ (१९६७), ‘चमकला धृवाचा तारा’ (१९६९), ‘स्वरसम्राज्ञी’ (१९७२) आणि ‘बावनखणी’ (१९८३) ही संगीत नाटकं त्यांनी लिहिली. जवळ जवळ दोन दशके त्यांनी फक्त संगीत नाटकेच लिहिली आणि मराठी संगीत रंगभूमीला नव संजीवनी पुन्हा प्राप्त झाली. यात रागदारीवर आधारित अशा शास्त्रीय रचना त्यांनी केल्या.

यशवंत देव, नीलकंठ अभ्यंकर, प्रभाकर भालेराव, पंडित राम मराठे, छोटा गंधर्व, वसंत देसाई असे दिग्गज संगीतकार त्यांच्या गीतांना संगीतकार म्हणून लाभले. प्रसाद सावकार, भालचंद्र पेंढारकर, पंडित राम मराठे, रामदास कामत, जयश्री शेजवाडकर, प्रकाश घांग्रेकर, मधुवंती दांडेकर, किर्ति शिलेदार, विश्वनाथ बागुल, पंडित वसंतराव देशपांडे, मधुबाला जव्हेरी, अनंत दामले अशा दिग्गजांचा स्वराविष्कार या नाटकांना लाभला होता. ही सर्व नाट्यगीते लोकप्रिय झाली आहेत. यात शृंगारिकता या बरोबर तत्वज्ञान पण दिसते. तर त्यांच्या नाटकाचे विषय पण संशोधांनात्मक असेच दिसतात. त्यांचे पंडितराज जगन्नाथ हे नाटक. अजरामर काव्य गंगालहरी लिहिणारे पंडितराज जगन्नाथ हे सतराव्या शतकात होऊन गेले, त्यांच्यावर नाटक लिहायचे सुचण्याचे कारण म्हणजे विद्याधर गोखले यांनी लहानपणी शाळेत असताना वाचलेला श्लोक आणि त्याचा अर्थ समजून घेण्याची त्यांची जिज्ञासा .

‘नाट्य गंगेच्या किनारी,

स्थिति नो रे दध्या:क्षणमपि मदांधेक्षण सखे !

हा संस्कृत श्लोक लोकमान्य टिळकांच्या केसरी या वृत्तपत्रावर छापलेला असे. त्यांचे वडील संभाजी गोखले यांचे मित्र वीर वामनराव जोशी यांना विचारले असता त्याचा अर्थ तर समजावून सांगितलाच, पण या सुंदर श्लोकाचा कर्ता जगन्नाथ पंडित आहेत तेही त्यांना समजले. त्यातला वीर रस भावला होता त्यांना. त्यामुळे कॉलेज मध्ये गेल्यावर विद्याधर गोखले यांनी जगन्नाथ पंडित यांचे सर्व ग्रंथ वाचून काढले. त्यांचे चरित्र, त्यांचे वाद्मय वाचून काढले, अभ्यास केला. आणि या महापंडिताच्या जीवनावर नाटक लिहिण्याचे ठरवले.

कालिदास, भवभूती आणि जयदेव यांच्या परंपरेतील अखेरचा महान संस्कृत कवि आणि प्रसिद्ध साहित्य शास्त्रज्ञ म्हणजे पंडित जगन्नाथ मानले जातात. त्यांचा वाड्मयीन कर्तृत्व काळ १६३० ते १६६० मानला जातो. अकबर, जहांगीर आणि शहाजहान या तीन राजवटी पंडितराजांनी पाहिल्या होत्या. पंडितराज ही पदवी शाहजहान नेच दिली होती. प्रतिभावंत जगांनाथांच्या जीवनावर हे नाटक विद्याधर गोखले यांनी लिहिलेले आहे. अशा इतिहासावर नाटक लिहायचे म्हणजे खूप काळजीपूर्वकच लिहिले गेले पाहिजे, तसे हे नाटक लिहून झाल्यावर त्यांनी नटवर्य केशवराव दाते,मामा पेंडसे, संगीत दिग्दर्शक वसंत देसाई, इतिहास संशोधक सेतुमाधवराव पगडी, चित्रकार द.ग.गोडसे, विजय तेंडुलकर, भालचंद्र पेंढारकर अशा दिग्गजांना दाखवून त्याचे अनेकवेळा वाचन करून ,चर्चा करून मगच ते रंगभूमीवर आणले. याचा पहिलं प्रयोग ९ ऑक्टोबर १९६० ल झाला. यातील ‘जय गंगे भागीरथी’,’नयन तुझे जादूगार’, ‘मदनाची मंजिरी साजिरी’, ‘सावन घन गरजे बजाए’ ही पदे लोकप्रिय झाली.

यानंतर त्यांचे सुवर्णतुला हे नाटक आले आणि पाठोपाठ संगीत मंदारमाला. याचेही कथानक सतराव्या- आठराव्या शतकातले आहे. यातली पदेही लोकांना आवडली. मराठी मनाला तर या गीतांनी भुरळ घातली. आजही रसिकांची ही गीते आवडती आहेत. ती आहेत, जयोस्तुते हे उषा देवते, जय शंकरा गंगाधरा, बसंत की बहार आयी, सो~हम डमरू बाजे, हरी मेरो जिवनप्राण आधार.

स्वरसम्राज्ञी हे नवे संगीत नाटक सामाजिक विषयावर आधारित आहे. प्रसिद्ध इंग्रजी नाटक वाचल्यानंतर ते गोखले यांना इतके आवडले की त्यांना वाटले यातली ही नायिका आपल्या संगीत क्षेत्रात वावरली तर? आणि या कथेवरुन स्वरसम्राज्ञीच्या नाट्यलेखानास सुरुवात झाली. नवे नवे कलाकार संगीत रंगभूमीवर आणण्याचा त्यांनी प्रयत्न केला. पेशवे काळावर आधारित विषय हा पण त्यांच्या नाटकाचा विषय झाला आणि ‘बावनखणी’ हे संगीत नाटक निर्माण झाले.

ध्येयवादी नट, नाटककार आणि तसे काम करणार्‍या नाट्यसंस्था निर्माण व्हाव्यात अशी तळमळ विद्याधर गोखले यांना होती. त्यांनी लिहीलेल्या प्रत्येक नाट्यकृतीच्या प्रस्तावना जरी वाचल्या तरी हे लक्षात येते. मराठी नाटकाचा संसार मांडण्याचे काम विद्याधर गोखले यांच्या ‘रंगशारदा’ या नाट्य संस्थेने केले. ही संस्था संगीत नाटकांना प्राधान्य देत होती. नाटके नुसतीच न लिहिता त्यांनी ती आपल्या रंगशारदे तर्फे रंगमंचावर पण आणण्याचे काम केले.

सार्वजनिक काम करणे हा त्यांची आवड होतीच, पण नाटक हा त्यांचा छंद होता. लेखन /पत्रकारिता हा व्यवसाय. त्यांनी १९६० ते १९८३ या काळात १४ नाटके लिहिली. त्याचे विषय ऐतिहासिक, पौराणिक, सामाजिक होते. ‘स्वरसम्राज्ञी’, ‘मदनाची मंजिरी’( शेक्सपियर च्या TWELFTH NIGHT या नाटकाचे स्वैर रूपांतर), ‘साक्षीदार’, ‘अमृत झाले जहराचे’ ही त्यांची नाटके पाश्चात्य साहित्यकृतीवर आधारित नाटके होती . गालिब यांच्यावर आधारित त्यांची अभ्यासपूर्ण पुस्तके आहेत. त्यात ‘शायरीचा शालिमार’, ‘शायरेआजम’, ‘गजलसम्राट गालिब’ ही पुस्तके गालिबचे काव्य आणि चरित्र सांगते. ‘शंकर सुखकर’ हा नाट्यविषयक संदर्भ ग्रंथ सुद्धा त्यांनी लिहिला आहे. कवीकथा हे त्यांचे पुस्तक सुद्धा गाजले. त्यात संस्कृत, मराठी, हिन्दी, उर्दू, फारसी कवींच्या कथा आहेत.

मा. विद्याधर गोखले ज्येष्ठ नाटक कार होते तसेच ते पत्रकार आणि संपादक पण होते.नाटककार गोखले या बरोबरच ते ओळखले जात ते ज्येष्ठ संपादक म्हणून. खरं तर सुरूवातीला ते कुर्ल्याच्या एका शाळेत इंग्रजी, मराठी व संस्कृत विषयाचे अध्यापन करत होते. या शाळेत ते विद्यार्थिप्रिय शिक्षक होते. त्यानंतर त्यांनी लोकसत्ता या दैनिकात अनेक वर्ष पत्रकारिता केली. काही वर्षे संपादक म्हणूनही जबाबदारी पेलली. पत्रकारिता करत असतानाच त्यांनी नाट्य लेखनास सुरुवात केली. संस्कृत व उर्दू साहित्याचा त्यांचा अभ्यास होता.

त्यांचं राजकीय व्यक्तिमत्व सुद्धा तत्वनिष्ठ होतं. १९८९ मध्ये त्यांनी उत्तर मध्य मुंबई लोकसभा मतदार संघातून खासदार म्हणून निवडणूक जिंकली व राजकीय कार्य सुरू झाले. पत्रकार. नाटककार, वक्ता, शिक्षक, राजकारणी, साहित्यिक, व्याख्याते, संस्कृतप्रेमी असे चतुरस्त्र व्यक्तिमत्व असलेले विद्याधर गोखले यांचे ४ जानेवारी २३ पासून जन्मशताब्दी वर्ष सुरू होत आहे. त्यांना शतश: अभिवादन !
                                     

                                     त्यांच्या नाटकातील काही नाट्य गीते ऐका खालील लिंकवर

https://www.aathavanitli-gani.com/Song/Vishwa_Natya_Sutradhar

https://www.aathavanitli-gani.com/Song/Ruturaj_Aaj_Vani_Aala

https://www.aathavanitli-gani.com/Song/Kashi_Kelis_Majhi_Daina

https://www.aathavanitli-gani.com/Song/Anagani_Parijat_Phulala

https://www.aathavanitli-gani.com/Song/Bhare_Manat_Sundara

लिंक्स आठवणीतली गाणी साभार परत ,धन्यवाद

मासिक 'एकता' फेब्रुवारी 2023 चा अंक यात हा लेख प्रकाशित झाला .



--- ले. - डॉ. नयना कासखेडीकर 

 ------------------------------------------------------------------