नंदनवनातील पक्षी – मोर
मोराचे जीवन आणि कलात्मक मोर
भाग- तीन
मोराचं स्थान जसं प्राचीन साहित्य
पासून अढळ आहे, उदा. स्कंदपुराण, वेद. त्या प्रमाणेच भारतीय चित्रकला, शिल्पकला, धातू आणि हस्तिदंत यावर कोरीव कामात शतकानुशतके मोराच्या प्रतिमेचा वापर
केलेला आढळतो. कार्तिकेय, बाणासूर,
वृषसेन, तसेच मौर्य, कुशाण यांच्या
ध्वजांवर सुवर्णतारांनी तयार केलेले मोराचे चित्र असायचे.
भारतात प्राचीन काळापासूनच
वस्त्रांवर मोरांच्या विविध आकृत्या विणण्याची पद्धत होती. म्हणूनच पैठणी या पारंपरिक
वस्त्राची किंमत मोरांच्या नक्षीकामवार ठरते. पैठण्या इतर साड्या, काठ, पदर, गालिचे
यावर मोर विराजमान असतो. आता तर बेडशीट्स, कार्पेट्स, चादरी, ड्रेस मटेरियलवर सुद्धा मोराचे डिझाईन असते.
ते मग भरतकाम केलेले, विणलेले, पेंटिंग
केलेले, मण्यांचे मोर, ताटभोवतीच्या
महिरपी मधले मोर इत्यादि. पुठ्ठा,प्लायवूड जे जे उपलब्ध असेल त्या त्या प्रकारात मोर नक्षी बसवून एकदाचे
रुखवत करायचे, हा उपक्रम जवळचे कोणाचे लग्न ठरले की हौसेने
जबाबदारी घ्यायची असा छंदच होता लहानपणी.
आता तंत्रज्ञानाने पण मोराला आपल्यात सामावून घेतले आहे. अँड्रोइड फोन मध्ये मोराचा इमोजी आहे आणि गूगल चं डुडल पण एकदा मोराचं होतं. मंगळसूत्र आणि इयरिंग्स, अंगठी, माळेचे पदक यात तर एकाहून एक सरस मोराचे डिझाईन असते.पण हं, मोराचं हे सौंदर्य वस्तूत निर्माण करताना खूप कौशल्याचं काम असतं म्हणून ते किमती पण असतं.
मोराला प्रादेशिक भाषांमध्ये वेगवेगळी नावे आहेत. मराठीत मोर/मयूर (नर) आणि मयूरी/लांडोर(मादी) म्हणतात. प्राचीन असल्याने संस्कृत भाषेत, मयु: म्हणजे किन्नर, सुरेल आवाजाचा यक्ष म्हटलं जातं. मोराला संस्कृत मध्ये पस्तीस नावं आहेत. उदाहरणार्थ- कलापी, चंद्रकी, नीलकंठ, भुजंगभुक, मेघनाद, लासक, शिखंडी,.... ईत्यादि अनेक . इंग्रजी मध्ये मोर व लांडोर जोडीला, पीकॉक-पीहेन, राजस्थानी भाषेत मोरला- मोरली, तेलगूत मगनेमलि–अगनेमलि, तामिळमध्ये मयिल-पेडै , आसामी, बंगाली आणि उरिया मध्ये मयूर-मयूरी, पंजाबीत मोर-मोरनी तर याशिवाय, फारसी भाषेत ताऊस, फ्रेंच मध्ये पों, ग्रीक मध्ये पावो, सिंहली भाषेत मोनार अशी नावे आहेत. भारतात आढळणार्‍या मोराचे शास्त्रीय नाव पॅव्हो क्रिस्टेटस असे आहे. भारताबरोबरच श्रीलंका, बांगलादेश, ब्रह्मदेश, इथेही मोर आढळतो. मोराला नागांतक सुद्धा म्हणतात.
मोराच्या लोभस सौंदर्यामुळे भारत सरकारने २६ जानेवारी १९६३ ला मोर हा ‘राष्ट्रीय पक्षी’ म्हणून घोषित केले. इतके विविध पक्षी असताना मोरालाच राष्ट्रीय पक्षी म्हणून मान का मिळाला? होय नक्कीच काहीतरी कारण असणार ना? त्यामागे थोडा इतिहास आहे. जागतिक स्तरावर पक्षी संरक्षण विषयक विचार करण्यासाठी जपान मध्ये टोकियो येथे सर्व देशातले प्रतींनिधी जमले होते. या सभेत प्रत्येक देशाने आपल्या देशाचा एक विशिष्ट पक्षी निवडून त्याला पक्षांचा राजा असा मान द्यावा असे सांगण्यात आले. खर तर यामागे कारण होता की, आपल्या देशातील वन्य पशू पक्षी ही आपलीय राष्ट्रीय संपत्ती आहे आणि तिचे रक्षण करणे सर्व सामान्य जनतेचे सुद्धा कर्तव्य आहे. यासाठी एक समिति नेमून वन्य प्राण्यांचे रक्षण या मुद्द्यावर विचार झाला. वृत्तपत्रातून अभिप्राय मागविण्यात आले. प्रत्येक राज्याने आपले अभिप्राय दिले . या विषयावर १९६१ साली भारतीय वन्य प्राणी बोर्डाची बैठक उटकमंड (उटी) येथे भरली होती. जेंव्हा आपला राष्ट्रीय पक्षी ठरवायचा होता तेंव्हा, इतर अनेक पक्षांची नावे सुद्धा शर्यतीत होती. या बैठकीत सारस (बगळा), ब्राह्मणी घार, माळढोक, हंस आणि मोर या नावावर चर्चा झाली होती. अनेक पक्षांमधून एक पक्षी निवडताना काही निकष ठरवण्यात आले. त्यातला एक म्हणजे तो पक्षी भारतीय संस्कृती आणि परंपरेचा भाग असला पाहिजे. दुसरा- सामान्य माणसालाही तो ओळखता यावा. आणखी एक निकष म्हणजे या पक्ष्याचे अस्तित्व/ वावर देशाच्या सर्व भागात असावा. एव्हढंचं नाही तर, त्याची काव्याची कसोटी, लोकांची आवड, या बरोबरच, रंग, शरीर सौष्ठव, कलात्मकता, कंठस्वर या वैशिष्ट्यांचाही विचार करण्यात आला.या सगळ्या कसोट्यात पास झालेला म्हणजे, हे सगळे निकष पूर्ण करणारा पक्षी अर्थात सौंदर्यवान मोरच होता. भारताप्रमाणे श्रीलंकेचा राष्ट्रीय पक्षी मोर आहे , तसेच म्यानमारचा (ब्रम्हदेश) राष्ट्रीय पक्षी पण मोरच आहे.
मोराचे प्रकार -
निळा मोर आपल्याकडे भारतात आणि
श्रीलंकेत आढळतो. तर, हिरवा मोर थायलंड, मलेशिया, जावा, दक्षिण चीन,चीनमध्ये
मोराला आनंद आणि समृद्धीचे प्रतीक मानतात. म्यानमार आणि भारतात मणीपुर, मिजोराम मध्ये आढळतो. पांढरा मोर भारत (आसाम), जपान
आणि पूर्वेकडील देशात आढळतो. लाल मोर आफ्रिका, कांगो खोरे
आणि झायरच्या जंगलात आढळतात. सोनेरी मोर बर्मा आणि ईशान्येकडच्या राज्यात आढळतात. मोराचं
आयुष्य २५ ते ३० वर्ष असतं. मोर (नर) आणि लांडोर (मादी) यामध्ये सुंदर पिसारा फक्त
मोरालाच असतो. त्याचा उपयोग मोर, लांडोरीला आकर्षित
करण्यासाठी करत असतो. मोराच्या नाचण्याचा कालावधी
आणि पिसांची संख्या यावरून लांडोर मोराची साथीदार म्हणून निवड करते.
 |
| जपानचे पेंटिंग |
रागमाला पेंटिंग्स 
पावसाळा हा मोराचा जननकाळ. मोराचे पिसारा फुलवत नाचणे हे लांडोरीसाठी असले तरी त्याला जेंव्हा जेंव्हा आनंद होतो तेंव्हा ही तो असाच नाचतो. मोराचा केकारव वर्षाऋतूचे आगमन सुचवितात. ग्रीष्म ऋतु संपता संपता शेतकर्‍यांना, येणार्‍या पावसाची पूर्वसूचना मोराकडूनच मिळते. त्यामुळे मोराचा आनंदोत्सव काळ असणारा हा वर्षाऋतु शेतकर्‍यान्चाही आनंदोत्सव असतो.
कीटक, धान्य, डाळी, पिकांचे कोवळे कोंब,पाली, लहान साप असे त्यांचे अन्न असते. मोर एकटा कधीच राहत नाही, समूहाने राहतो. स्वत:च्याच तोर्‍यात दिसणारा मोर अतिशय जागृत असतो. आदिवासी क्षेत्रातील मोराला तर 'जागल्या' म्हणतात. शत्रूची सूक्ष्म चाहूल पण त्याला कळते. वाघ, कोल्हा आणि रानमांजर हे मोराचे शत्रू असतात. ते दिसताच मोर इतरांना सावध करतो. चपळतेने झाडावर चढला तर ठीकच पण, जमिनीवरच बिबट्या आणि मोर समोरासमोर आले तर मात्र बिबट्या मोराला संमोहित करतो ,जागच्या जागी स्थिर उभा राहतो. पण शत्रूपासून सुटायला हवे हे कळत नाही आणि अतिशय चपळ असलेला मोर बळी पडतो. संध्याकाळ नंतर मोर विश्रांतीसाठी झाडावर बसतात आणि बिबट्या पासून रात्री संरक्षण मिळावं म्हणून पर्णहीन झाडावर बसतात. सकाळी खाली येतात. मोराची पिल्ले आठ महिन्याची झाल्यावर स्वतंत्र राहू लागतात. आठ महिन्यांनंतर नर पक्ष्याला पिसारा येऊ लागतो आणि तो मोठा होण्यासाठी चार वर्षे लागतात. चार वर्षानी पुन्हा विणीचा काळ येतो, मोर पिसारा फुलवून धुंद नाचू लागतो,त्याच ते नृत्य बघून आम्हीही बेधुंद होतो . हे नृत्य असंच टिकण महत्वाचं आहे. कारण मोरांची संख्या कमी कमी होत राहिली तर ?
रांगोळीतला मोर
पावसाचे कमी प्रमाण, वृक्षतोड, वनामध्ये विदेशी वनस्पतींची लागवड केल्याने मोरांचे अन्न-( टोळ, फुलपाखरे, सरडे, गांडूळ, साप यांचे प्रमाण कमी), एकाच प्रकारच्या
वनस्पतींमुळे अन्नसाखळी बिघडल्याने मोरांची संख्या कमी होते. म्हणून वृक्षलागवड, फळे, फुले येणार्‍या वनस्पतींची लागवड, मोरांच्या शिकारीला आळा घालणे असे आवश्यक उपाय आहेत.असे केले तरच मोरांना
नंदनवन उपलब्ध होईल आणि हे नंदनवनातले मोर, जी हजारो वर्षे
आपली संपत्ती आहे ती टिकेल आणि पुढच्या अनेक वर्षांनंतरच्या पिढिंना मोर फक्त
चित्रात न दाखवता प्रत्यक्ष दाखवता येतील. आमच्या पिढीने मुलांना प्रत्यक्ष जाऊन
मोर दाखवले,
पुण्याजवळ शिरूर तालुक्यात मोराची चिंचोली गाव आहे .तिथे मोरदर्शनाचा आनंद घेता येतो. तर असा आहे आपला राष्ट्रीय पक्षी मोर, हे मोर आणि पृथ्वी तलावरचे सर्व पक्षी, प्राणी,कीटक, वनस्पती ही आपली संपत्ती आपण जपूया, तिचे संवर्धन करूया, त्यांच्या अधिवासवर आपण माणसं अतिक्रमण करतो ते टाळूया, निसर्गाची साखळी पूर्वी सारखीच सुरू राहण्यास मदत करूया हीच सर्वांना विनंती !
बघूया मोराचे विविध प्रकार - https://www.youtube.com/watch?v=eQj_4JO0ikQ
(या तिन्ही लेखांचे
सर्व फोटो आणि विडिओ गुगल वरुन साभार)
© ले. डॉ.नयना कासखेडीकर.पुणे
------ समाप्त -----
