नंदनवनातील पक्षी - मोर

 

                                           नंदनवनातील पक्षी - मोर

                                                     भाग-  एक

                            ( सूचना- यातील गाणी दिलेल्या लिंकवर क्लिक करून ऐका )

     नाच रे मोरा आंब्याच्या वनांत

नाच रे मोरा नाच !

ढगांशी वारा झुंजला रे,

काळा काळा कापूस पिंजला रे,

आता तुझी पाळी, मीच देते टाळी

फूलव पिसारा नाच ! 

https://www.youtube.com/watch?v=IEq0s6_kl-c

   लहानपणी या गाण्यातूनच मोर या सुंदर पक्ष्याची ओळख झाली. म्हणजे या बालगीतात आम्ही मोर बघायचो. आकाशात ढग आले आहेत, तिकडे पाऊस पडण्याची लगबग आणि इकडे मोर आनंदून पिसारा फुलवून नाचतोय, हे आनंदी दृश्य डोळ्यासमोर या बालगीतातून उभं राहायचं. चिमण्या किंवा कावळे असे पक्षी कधीही, केंव्हाही, कुठेही आपल्याला सहज दर्शन देतात. तसे मोरांचे दर्शन सहज शक्यच नसायचे, (तुम्ही कुठल्या भागात राहता यावरही अवलंबून) देवबाप्पा या चित्रपटातलं हे ग. दि. माडगुळकर यांचे गीत आकाशवाणी च्या केंद्रावरून नेहमीच प्रसारित व्हायचं. अजूनही लहान मुलांचं हे आवडत गीत आहे. अशीच मोराची ओळख करून देणारी आणखी एक ग. दि. माडगुळकर यांचीच रचना म्हणजे,

                                                       पदरावरती जरतारीचा मोर नाचरा हवा

आई मला नेसव शालू नवा,

  बांधीला सैलसर बुचडा मानेवरी,

   माळीला सुरंगी गजरा त्यावरी....

                              https://www.youtube.com/watch?v=XdVUk0rMl0g

  मल्हारी मार्तंड या चित्रपटातली सुलोचना चव्हाण यांनी गायलेली ही लावणी एका पैठणी किंवा शालूची आठवण करून देतं, ते खास लग्नाला आलेल्या मुलींना. कारण पैठणी ही भारतातली उत्कृष्ट रेशमापासून बनवलेली वैशिष्ट्यपूर्ण आणि महागडी साडी. राजघराण्यातल्या महाराणीप्रमाणे आपणही दिसावे असे तिला वाटत असते.  पदरावरच्या मोराच्या नक्षीकामामुळे पैठणी ओळखली जाते. भारतातील विणकर वस्त्रप्रावरणांवर मोराकृती विणण्यात अत्यंत कुशल आहेत. पैठणी म्हणजे महाराष्ट्राचे पारंपरिक महावस्त्र, पूर्वी ते मोरपंखी रंगातच विणलेले असायचे. मोराला या वस्त्रावर मानाचे स्थान मिळाले ते त्याच्या रंगामुळे आणि सौंदर्यामुळेच.    

  

   आता तर, आपल्याकडे एक तरी पैठणी ठेवणीत असावीच असं प्रत्येक स्त्रीला वाटत असतं. पैठणी हा तिचा वैयक्तिक आनंद असतो. पैठणी असो व कशीदाकारी केलेली आवडती ऊंची /भारी साडी, त्या साडीला ती खूप जपत असते. अशा साड्यांवरची नक्षी शांता बाई शेळके यांनी त्यांच्या काव्यात वर्णन केली आहे. तिची आठवण होते. हे काव्य म्हणजे लोकप्रिय लावणी ...आशा ताईंनी गायलेली सर्वांना ताल धरायला लावणारी ही रचना ..  

रेशमाच्या रेघांनी ,

लाल काळ्या धाग्यांनी ,

कर्नाटकी कशिदा मी काढिला

        हात नका लावू माझ्या साडीला ....

 नवी कोरी साडी लाख मोलाची

भरली मी नक्षी फूलवेलाची

गुंफियले राघु मोर,राघू मोर जोडीला

हात नका लावू माझ्या साडीला ....

                       https://www.youtube.com/watch?v=cEHJSDv5Gm4

   आयुष्याचं स्वप्न बघताना काही आनंदाचे क्षण असे असतात की, वैवाहिक जीवनात अशा अनेक आनंदी क्षणाचे वाटेकरी दोघेही जण असतात, पण ते स्त्रीसुलभ मन आनंदी संसाराचं स्वप्न रंगविते आणि त्या विचाराने तिच्या मनरूपी मोराचा पिसारा फुलतो असं वर्णन गीतकार जगदीश खेबुडकर यांनी त्यांच्या या गीतात केलंय. मन कसं आनंदी असावं? तर मोर, पिसारा फुलवताना जसा आनंदी असतो तसं.  

                                               बाई-बाई, मनमोराचा कसा पिसारा फुलला

चिमनी मैना, चिमना रावा
चिमन्या अंगणी, चिमना चांदवा
चिमनी जोडी, चिमनी गोडी
चोच लाविते, चिमन्या चा-याला
चिमनं, चिमनं, घरटं बांधलं चिमन्या मैनेला
बाई-बाई, मनमोराचा कसा पिसारा फुलला

https://www.youtube.com/watch?v=NvZBEoynXNo

कवि कल्पनेत हा मोर स्त्रीच्या आयुष्यात लहानपणी आलेला असतो तो लग्न होईपर्यंत तिच्या मनाला वेगवेगळ्या रूपात आनंद देत असतो. साहित्यिक आणि कवि यांच्या साहित्यातून अशा अनेक गोष्टींची, निसर्गाची, पशू पक्ष्यांची ओळख आपल्याला होत असते. आपल्या भावविश्वातल्या अनेक कल्पना आपल्याला कवितेत पाहायला मिळतात. कवि अशोकजी परांजपे यांच्या गीतात अशीच काहीशी भावना आहे. आकाशात मेघ आल्यानंतर मोर आनंद व्यक्त करतात. मोराचा हा आनंद बघून मेघही गहिवरतात आणि बरसायला सुरुवात करतात. बागेश्री रागातलं हे एक सुंदर, आपल्या आवडीचं गीत. आपल्याही मनात भावनांचे तरंग उमटवते.   

केतकीच्या बनी तिथे, नाचला ग मोर ।।
गहिवरला मेघ नभी सोडला ग धीर ।।
पापणीत साचले, अंतरात रंगले ।
प्रेमगीत माझिया मनामनात धुंदले ।
ओठांवरी भिजला ग आसावला सूर ।।

https://www.youtube.com/watch?v=aEZXMEDmeOE

केवड्याच्या वनात मोराला नाचताना पाहून ढगांना गहिवरून आले आणि त्यांनी वर्षाव केला. आकाशात आलेल्या ढगांना पाहून मोर नाचू लागतात हीच कल्पना त्यांनी या प्रेमगीतात मांडली आहे. प्रत्यक्षात सुद्धा एका विशिष्ट वातावरणात मोराचा अवर्णनीय आनंद ओसंडून वाहत असतो. वैशाखाचे दिवस संपून वर्षा ऋतुकडे वाटचाल चालू होते. मे महिन्यातल्या उष्णतेच्या काहिलीचे तप्त वातावरण जाऊन आकाशात मेघराजांनी गर्दी केलेली असते. झाडाचे पान हालत नाही, अगदी कुंद आणि स्तब्ध वातावरण. आता कुठल्याही क्षणी काळे ढग बरसणार असे वाटतानाच ढगांचा गडगडाट सुरू होतो, विजा चमकू लागतात आणि एकदाचा पाऊस येतो तो धुंद सुगंध घेऊनच. 

                                                       आला पाऊस मातीच्या वासात गं

मोती गुंफित मोकळया केसांत गं ....

    वर्षा ऋतूची आठवण करून देणार्‍या या शांता बाईंच्या कवितेतल्या वर्णनाप्रमाणे आल्हाददायक वातावरण होतं, मधेच दूरवरच्या पावसानं तापलेली माती भिजल्याचा गंध येतो आणि याच वेळी दाट झाडीतून मयूरराज डौलात बाहेर पडतात. बरोबर लांडोरी पण असतात. मोर केकारव करत आपला सुंदर पिसारा फुलवून, तालबद्ध नृत्य करतात. मोर, मयूरीं(लांडोर) पुढे स्वताला सिद्ध करत असतो. तिला आकर्षित करत असतो. मोराच्या या धुंद नृत्याने पृथ्वीवरच्या या वनश्रीला शोभा येते. भारतातल्या हजारो पक्ष्यांमध्ये पृथ्वीवरचा हा नितांत सुंदर पक्षी मोर आणि त्याचा हा सुंदर देखावा आपलं मन मोहून टाकतो. कवि मंगेश पाडगावकरांच्या कवितेत या सुंदर वर्षा ऋतूचे वर्णन आहे ,

                                           श्रावणात घन निळा बरसला रिमझिम रेशिमधारा ।

   उलगडला झाडांतुन अवचित हिरवा मोरपिसारा ।।

 किंवा विना चिटको यांचं भावगीत

                                      

                                       अंबरातल्या निळ्या घनाची शपथ तुला ,

मयूरा रे फुलावीत ये रे पिसारा –गायक- रामदास कामत

https://www.youtube.com/watch?v=WfwSqdZPoNo

       इथे इथे बैस ले मोला, बाळ घाली चारा .... या बडबड गीता बरोबरच, बालगीत,लोकगीत,भावगीत,भक्तीगीत अशा सर्व प्रकारातल्या गीतांमधून मोर आम्हा रसिकांना भेटतो.  निसर्गातल्या या सुंदर पक्ष्याचा परिचय करून देण्याचं काम या मान्यवर गीतकारांनी केल आहे. मोर हा विषय मनात आला की अशा गीतांच्या ओळी चटकन आठवतातच. मोराचं पिसारा फुलवून नाचणं हे जसं प्रत्यक्ष आनंद देणारं असतं, तसच, कवि महाशयांनी साहित्यात, मनुष्य जीवनातल्या अनेक आनंद देणार्‍या घटनांना मोराची उपमा दिली असते. सर्व पक्ष्यांमध्ये त्याच्या सौंदर्यामुळेच, त्याचं डौलदार असणं, दिसणं, त्याचं ओरडणं(केकारव), नाचणं, त्याचा रंग, त्याचे सर्वांपेक्षा विशेष रूप यामुळेच सर्वजण त्यावर लुब्ध होताना दिसतात. मोर इतका सुंदर आहे की त्याची उपमा देण्याची इच्छा होणारच. मग आम्ही जेंव्हा साडी  घ्यायला दुकानात जातो तेंव्हा मोरपंखी रंगाची साडी अथवा कापड दाखवा असा सांगतो. हे तर रंगाबद्दल, पण त्याच्या मोहक शरीररचने बद्दल सुद्धा सर्वांना आकर्षण वाटते. म्हणून तर कवि योगेश यांना, जीवाशिवाची बैल जोडी कशी आहे याच वर्णन करतांना मोराचीच आठवण होते, आणि ते म्हणतात,

 

‘डौल मोराच्या मानचा रं डौल मानचा’, हे ‘तांबडी माती’ या सिनेमातलं गीत, तुम्ही आम्ही अनेक वेळा ऐकलेलं आहे. अशा चित्रपट गीतांप्रमाणे प्राचीन साहित्यात, लोककथा, पुराणकथा, दंतकथा यात मोराचं वर्णन आणि संदर्भ दिसतात.कवि ग्रेस यांनी सुद्धा मोराच्या सौंदर्याचं वर्णन त्यांच्या कवितेत केलं आहे. ते म्हणतात,

'चंद्र’ [चंद्रमाधवीचे प्रदेश]
कंठात दिशांचे हार lनिळा अभिसार l
वेळूच्या रानी l
झाडीत दडे l देऊळ गडे l
येतसे जिथून मुलतानी ll

लागली दरीला ओढ l कुणाची गाढ l
पाखरे जाती l
आभाळ चिंब l चोचीत बिंब l
पाउस जसा तुजभवती ll -कवि ग्रेस

तर ग.दि. माडगूळकर यांनी मोरच्या आणि मेघाच्या मैत्रीचं वर्णन अर्थात सजीव चित्रण त्यांच्या एक गीतात केलय.

घन घन माला, नभी दाटल्या, कोसळती धारा |

   केकारव करी मोर काननी, उभवून उंच पिसारा || 

https://www.youtube.com/watch?v=WXrOR7bCyzE  

मन्ना डे यांनी गायलेलं हे वरदक्षिणा या चित्रपटातलं गीत वर्षाकालीन संध्याकाळचे वर्णन करणारे आहे,  

     मोरांचा टाहो म्हणजे कर्णमधुर स्वर असं वर्णन प्राचीन संस्कृत साहित्यात कवींनी केलेलं दिसतं.  अठराव्या शतकातील मराठी कविवर्य मोरोपंत यांनी आपल्या एका काव्य रचनेला ‘केकावली’ असं नाव दिलं. मोराच्या ओरडण्याला वाड:मयात ‘मधुर केकारव’ म्हटले आहे. वेदांमध्ये स्कंद पुराणात मोरांचा व लांडोरींचा उल्लेख सापडतो. देवांचा सेनापति कार्तिकेय आणि देवी सरस्वती चं वाहन मयूर आहे. ही देवतांची चित्रे आपल्या मनात लहानपणापासून ठसलेली आहेत. आणखी एक प्रसिद्ध प्रतिमा म्हणजे श्रीकृष्ण याची. ‘श्री जगन्नाथाष्टकम’ या स्तोत्रात वृंदावनातल्या स्वामी जगन्नाथाचे वर्णन करून, हे जगन्नाथा मला दर्शन द्या असे मागणे मागितले आहे.ते असे,

वामकरी ती धरली मुरली,मोरपिसे अन शिरावरी,

रेशीम शेला कटी बांधला,कटाक्ष टाकी सख्यांवरी

अद्भुत लीला प्रकट कराया केली वृंदावन वसती

जगन्नाथ तो स्वामी माझा दर्शन देवो शीघ्रगती ||

     

बाळकृष्ण काय किंवा कोणत्याही रुपातला श्रीकृष्ण डोळ्यासमोर आला तरी, डोक्यावरील शिरोभूषणावर खोचलेलं मोराचं पीस हीच कृष्णाची ओळख लक्षात राहते. पुराणकथा किंवा चित्रामध्ये मोरच जणूकाही नायक असतो.    

                                 

                      

   सरस्वतीचं वीणा वादन चालू असतं तेंव्हा त्या तालावर मोर नृत्य करतो असे म्हटले आहे. रघुवंशात रघुराजाच्या जन्माच्या वेळी जेंव्हा स्त्रिया आनंदाने गाणी गाऊ लागल्या तेंव्हा मोरसुद्धा त्या तालावर नाचत होते असे वर्णन आहे आणि रामायणात, जेंव्हा राम वनवासात निघाले होते तेंव्हा मोरांनी अतिशय दु:ख झाल्याने आपले नृत्य व गायन बंद केले होते असे म्हटले आहे. तर भागवतात, कृष्ण जेंव्हा गोकुळातून मथुरेला जायला निघतो तेंव्हा मोराने दु:खाने नृत्य बंद केले असेही वर्णन आहे. असा हा नंदनवनातला मोर साहित्यातून अमर झाला आहे.

(भाग दोन क्रमश:)

  © ले. डॉ.नयना कासखेडीकर.पुणे   

                                                      

                                                        -----------------